RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 4 वीराङ्गना हाडीरानी

Rajasthan Board RBSE Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 4 वीराङ्गना हाडीरानी

RBSE Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 4 पाठ्यपुस्तक के प्रश्नोत्तर

RBSE Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 4 मौखिक प्रश्न:

प्रश्न 1.
अधोलिखितानां शब्दानाम् उच्चारणं कुरुत
अवरङ्गजेबः
गृहीतुम्
परिणीतवान्
युद्धार्थं
मुक्तिप्राप्तये
महाराज्ञी
गृह्णातु
वाष्पकुलक्षण:
विस्मरिष्यन्ति

उत्तरम्:
[नोट-उपर्युक्त शब्दों का शुद्ध उच्चारण अपने अध्यापकजी की सहायता से कीजिए।]

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि वदत
(क) रावतरत्नसिंहः कस्य सन्देश प्राप्तवान्?
उत्तरम्:
महाराणाराजसिंहस्य।

(ख) राज्ञी कस्य आरार्तिकम् अवतारितवती?
उत्तरम्:
स्वपत्युः रत्नसिंहस्य।

(ग) रावतरत्नसिंहः शिरसि किं धारयति?
उत्तरम्:
उष्णीषम्।

(घ) कस्मात् कारणात् रावतरत्नसिंहः सम्यक् युद्धं न करिष्यति?
उत्तरम्:
सन्देशम्।

(ङ) रावतरत्नसिंह: सेवकं किम् आनेतुं प्रेषितवान्?
उत्तरम्:
अभिज्ञानचिह्नम्।

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 4 वीराङ्गना हाडीरानी

लिखितप्रश्नाः

प्रश्न 1.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत

(क) रावतरत्नसिंहस्य विवाहः कया सह अभवत्?
उत्तरम्:
हाडावती राजकुमार्या सह।

(ख) हाडीरानीं प्रति कः अनुरक्तः आसीत्?
उत्तरम्:
रावतरत्नसिंहः।

(ग) सेवकं प्रति रत्नसिंहः किं प्राह?
उत्तरम्:
सन्देशम्।

(घ) “सेवक! स्थालीमानीय” इति का कथयति?
उत्तरम्:
हाडीरानी।

(ङ) राज्ञी निर्निमेषं कम् अवलोकितवती?
उत्तरम्:
नृपं रत्नसिंहम्।

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि एकवाक्येन लिखत

(क) रावतरत्नसिंहः कं पालयन् युद्धाय निश्चयः कृतः?
उत्तरम्:
रावतरत्नसिंह: क्षत्रियधर्मं पालयन् युद्धाय निश्चय कृतः।

(ख) रावतरत्नसिंहस्य यद्धार्थ गमनकाले किम अवतारितवती?
उत्तरम्:
रावतरत्नसिंहस्य युद्धार्थं गमनकाले आरार्तिकम् अवतारितवती।

(ग) राज्ञी मनसि किं चिन्तितवती?
उत्तरम्:
राज्ञी स्वमनसि रत्नसिंहस्य मोहविषये तस्य निवारणोपायं च चिन्तितवती।

(घ) मोहपाशे क: आबद्धः आसीत्?
उत्तरम्:
मोहपाशे रत्नसिंह: आबद्धः आसीत्।

(ङ) कीदृशः रावतरत्नसिंहः युद्धं कृतवान्?
उत्तरम्:
रावतरत्नसिंह: स्वपत्न्याः मुण्डं निजगले धृत्वा युद्धं कृतवान्

प्रश्न 3.
मजूषातः उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
रत्नसिंहः,
निर्निमेषं,
राज्ञीं,
मोहग्रस्तं,
महाकाल इव,
स्कन्धे,

उत्तरम्:
(क) एकतः राज्ञीं प्रति अनुरक्ति:।
(ख) रावतरत्नसिंहः स्कन्धे शस्त्राणि धारयित्वा प्राचलत्।
(ग) राज्ञी अपि निर्निमेषं तम् अवलोकितवती।
(घ) मोहग्रस्तं मां सम्यक्तया बोधितवती।
(ङ) साक्षात् महाकाल इव शत्रूणां कदनं करिष्यामि।

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 4 वीराङ्गना हाडीरानी

प्रश्न 4.
रिक्तस्थानानि पूरयत।सेवावहे सेवामहे।
उत्तरम्:
पुरुषः  एकवचनम्  द्विवचनम्  बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः  लभते  लभेते  लभन्ते
मध्यमपुरुषः  लभसे  लभेथे  लभध्वे
उत्तमपुरुषः  लभे  लभावहे  लभामहे

प्रश्न 5.
निम्नलिखितपदेषु उपसर्गान् पृथक कुरुतयथा
प्रेषयति= प्र + ईषयति
उत्तरम्:
(क) आगच्छ = आ + गच्छ
(ख) परित्रायस्व = परि + त्रायस्व
(ग) अनुरक्तः = अनु + रक्तः
(घ) महारावतः = महा + रावत:
(ङ) प्रबलः = प्र+ बलः
(च) विस्मरिष्यन्ति = वि + स्मरिष्यन्ति

योग्यता-विस्तारः
सेव्-धातु ललकार (वर्तमान काल)

पुरुषः  एकवचनम्  द्विवचनम्  बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः   सेवते  सेवेते  सेवन्ते
मध्यमपुरुषः  सेवसे  सेवेथे  सेवध्वे
उत्तमपुरुषः  सेवे  सेवावहे सेवामहे

सेव् ( सेवा करना) धातु लृट् लकार(भविष्यत् काल)
पुरुषः  एकवचनम्  द्विवचनम्  बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः  सेविष्यते  सेविष्येते सेविष्यन्ते
मध्यमपुरुषः  सेविष्यसे  सेविष्येथे  सेविष्यध्वे
उत्तमपुरुष:  सेविष्ये  सेविष्यावहे  सेविष्यामहे

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 3 अन्य महत्त्वपूर्ण प्रश्नोत्तर

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 3 वस्तुनिष्ठप्रश्नाः

1.’वीराङ्गना हाडीरानी’ इति पाठस्य क्रमः अस्ति
(क) द्वितीयः
(ख) चतुर्थ:
(ग) षष्ठः
(घ) नवमः।

2. ‘एकतः राज्ञीं प्रति अनुरक्ति’:-रेखाङ्कितपदे विभक्तिःवर्तते
(क) प्रथमा
(ख) चतुर्थी
(ग) षष्ठी
(घ) द्वितीया।

3. नृपं दृष्ट्वा सा…………मनसि व्याकुला आसीत् रिक्तस्थाने उचितम् अव्ययं किम्?
(क) सदा
(ख) अपि
(ग) किन्तु
(घ) यथा।

4. अश्वम् आरुह्य सः युद्धाय प्रयाणम् अकरोत् रेखांकितपदे कः प्रत्ययास्ति?
(क) यत्
(ख) तव्यत्
(ग) क्त्वा
(घ) ल्यप्

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 4 वीराङ्गना हाडीरानी

5. “तस्य मनः प्रियायामेव अनुरक्तः आसीत्।” अस्मिन्। वाक्ये सर्वनामपदं किम्?
(क) आसीत्।
(ख) मनः
(ग) तस्य
(घ) एवं।

6. हाडीरानीं प्रति कः अनुरक्तः आसीत्?
(क) अवरङ्गजेबः
(ख) सैनिकः
ग) रावतरत्नसिंहः
(घ) राजसिंहः।

7. हाडीरानी अभिज्ञानचिह्नरूपेण किं प्रेषयति?
(क) स्वमुण्डम्।
(ख) स्वहस्तम्
(ग) अङ्गुलीयकम्
(घ) कृपाणम्।

8. रावतरत्नसिंहेन सह कस्य युद्धम् अभवत्?
(क) अकबरस्य
(ख) अवरङ्गजेबस्य
(ग) मानसिंहस्य
(घ) राजसिंहस्य।

उत्तराणि
1. (ख)
2. (घ)
3. (ख)
4. (घ)
5. (ग)
6. (ग)
7. (क)
8. (ख)
मञ्जूषातः समुचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत

मजूषा

विचार्य,
भूत्वा,
अपि,
रोदितुम्, सह।
1. राज्ञी …….निर्निमेषं तम् अवलोकितवती।
2. अवरङ्गजेबेन………. युद्धं करणीयम्।
3. इति ………. सो सेवकम् आह।
4. सेवकः ………. प्रारभत्।
5. अहं मुण्डमाली ………… शत्रूणां रुदनं करिष्यामि।

उत्तराणि
1. अपि,
2, सह,
3. विचार्य,
4. रोदितुम् ,
5. भूत्वा,

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 3 अतिलघूत्तरात्मकप्रश्नाः

एकपदेन उत्तरत
प्रश्न 1.
रावतरलसिंहस्य काम् प्रति अनुरक्तिः आसीत्?
उत्तरम्:
स्वराज्ञीं प्रति।

प्रश्न 2.
रत्नसिंहः कम् आरुह्य युद्धाय प्रयाणम् अकरोत्?
उत्तरम्:
अश्वम्।

प्रश्न 3.
राज्ञी कीदृशं नृपं दृष्ट्वा व्याकुला आसीत्?
उत्तरम्:
किङ्कर्त्तव्यविमूढम्।

प्रश्न 4. हाडीरानी अभिज्ञानचिह्नरूपेण किं ददाति?
उत्तरम्:
स्वमुण्डम्

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 4 वीराङ्गना हाडीरानी

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 3 लघूत्तरात्मकप्रश्नाः

पूर्णवाक्येन उत्तरत
प्रश्न 1.
सेवकः कस्य सन्देशं महाराज्ञीं श्रावितवान्?
उत्तरम्:
हाडीरानी स्वशिरच्छेदं कृत्वा स्थालीमध्ये अपातयत्।

प्रश्न 2. हाडीरानी किं कृत्वा स्थालीमध्ये अपातयत्?
उत्तरम्:
हाडीरानी स्वशिरच्छेदं कृत्वा स्थालीमध्ये अपातयत्।

प्रश्न 3.
हतप्रभः सेवकः तां स्थालीं कुत्र नीतवान्?
उत्तरम्:
हतप्रभः सेवकः तां स्थाली रत्नसिंह प्रति नीतवान्।

प्रश्न 4.
मोहग्रस्तं नृपं रत्नसिंहं का सम्यक्तया बोधितवती?
उत्तरम्:
मोहग्रस्तं नृपं रत्नसिंहं तस्य पत्नी हाडीरानी सम्यक्तया बोधितवती?

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 3 निबन्धात्मकप्रश्नाः

प्रश्न 1.
रेखांकितपदानां स्थाने कोष्ठके लिखितान् पदान् चित्वा प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(क) रत्नसिंहस्य मन: दोलायमानम् अभवत् । (कीदृश:/कीदृशम्)
(ख) राज्ञी स्वपतिं तिलकं करोति । (कम्/किम्)
(ग) नृपः वारं वारं राज्ञीं पश्यति स्म। (क:/काम्)
(घ) ते धूर्ततायाः फलं लप्स्यन्ते । (कस्य/कस्याः)
(ङ) सेना हाहाकारं कुर्वन् पलायनम् अकरोत् । (किम्/क:)
उत्तरम्:
प्रश्ननिर्माणम्
(क) रत्नसिंहस्य मनः कीदृशम् अभवत्?
(ख) राज्ञी कम् तिलकं करोति?
(ग) नृपः वारं वारं काम् पश्यति स्म?
(घ) ते कस्याः फलं लप्स्यन्ते?
(ङ) सेना किम् कुर्वन् पलायनम् अकरोत्?

प्रश्न 2.
अधिलिखितवाक्यानां क्रमायोजनं कुरुत
(i) इति विज्ञाय रावतरत्नसिंहस्य मन: दोलायमानम् अभवत्।
(ii) एकतः राज्ञीं प्रति अनुरक्ति: अपरतश्च क्षत्रिय धर्मः।
(iii) चुण्डावत सर्वदारस्य रावतरत्नसिंहस्य विवाह: हाडावती राजकुमार्या सह अभवत्।
(iv) अवरङ्गजेबेन सह युद्ध करणीयम्।
उत्तरतम्:
क्रमायोजनम्
(i) चूण्डावत सर्वदारस्य रावतरत्नसिंहस्य विवाह: हाडावती राजकुमार्या सह अभवत्।
(ii) अवरङ्गजेबेन सह युद्ध करणीयम्।
(iii) इति विज्ञाय रावतरत्नसिंहस्य मनः दोलायमानम् अभवत्।
(iv) एकतः राज्ञीं प्रति अनुरक्ति: अपरतश्च क्षत्रिय धर्मः।

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 4 वीराङ्गना हाडीरानी

प्रश्न 3. घटनाक्रमानुसारं वाक्यानि लिखत
(क) लप्स्यन्ते ते धूर्ततायाः फलम्।
(ख) तस्य मनः प्रियायामेव अनुरक्तः आसीत्।
(ग) अन्ततः क्षत्रिय धर्म पालयन् युद्धाय निश्चयः कृतः।
(घ) रावतरत्नसिंहस्य विवाहः हाडावती राजकुमार्य सह अभवत्।
(ङ) सेवकः स्थालीं आनय अपि च अभिज्ञानचिह्न नय।
उत्तरतम्:
क्रमानुसारं वाक्यानि
(क) रावतरत्नसिंहस्य विवाह: हाडावती राजकुमार्या सह अभवत्।
(ख) अन्ततः क्षत्रियधर्मं पालयन् युद्धाय निश्चयः कृतः।
(ग) तस्य मनः प्रियायामेव अनुरक्तः आसीत्।
(घ) सेवकः स्थाल आनय अपि च अभिज्ञानचिह्न नय।
(ङ) लप्स्यन्ते ते धूर्ततायाः फलम्?

प्रश्न 4.
घटनाक्रमानुसारं वाक्यानि लिखत
(क) रत्नसिंह: स्वपत्न्याः मुण्डं निजगले धृत्वा युद्धं कृतवान्।
(ख) रावतरत्नसिंहस्य विवाहः हाडावती राजकुमार्या सह अभवत्।
(ग) अवरङ्गजेबस्य सेना तं साक्षात् महाकालं मत्वा पलायिता।
(घ) राज्ञी स्वशिरच्छेदं कृत्वा अभिज्ञानचिह्नरूपेण प्रेषयति।
(ङ) रणक्षेत्रं प्रति गच्छन् सः वारं वारं स्वराज्ञीं पश्यति। स्म।
उत्तरम्:
घटनाक्रमानुसारं वाक्यानि
(क) रावतरत्नसिंहस्य विवाह: हाडावती राजकुमार्या सह अभवत्।
(ख) रणक्षेत्र प्रति गच्छन् सः वारं वारं स्वराज्ञीं पश्यति। स्म।
(ग) राज्ञी स्वशिरच्छेदं कृत्वा अभिज्ञानचिह्नरूपेण प्रेषयति।
(घ) रत्नसिंह: स्वपल्या: मुण्डं निजगले धृत्वा युद्धं कृतवान्।
(ङ) अवरङ्गजेबस्य सेना तं साक्षात् महाकालं मत्वा पलायिता।

प्रश्न 5.
‘वीराङ्गना हाडीरानीइति कथायाः सारं हिन्दीभाषायां लिखत?
उत्तरम्:
कथा-सार-प्रस्तुत कथा के अनुसार चूण्डावत | सरदार रावत रत्नसिंह का विवाह हाडावती की राजकुमारी के साथ हुआ था। विवाह के दो-तीन दिन में ही महाराणा राजसिंह का सन्देश आया कि औरंगजेब के साथ शीघ्र ही युद्ध करना है। रत्नसिंह का मन विचलित हो गया, किन्तु अन्त में क्षत्रिय धर्म का पालन करते हुए उसने युद्ध के लिए प्रस्थान कर दिया। रानी ने भी अपने पति को तिलक करके एवं आरती करके विदा किया। राजा का मन अपनी रानी में अत्यधिक अनुरक्त था। वह युद्ध क्षेत्र में जाते समय बार-बार राजमहल के ऊपर स्थित अपनी रानी को देख रहा था। कर्तव्य-विमुख राजा को देखकर रानी भी मन में व्याकुल हुई । मोहपाश से बन्धे हुए राजा ने सेवक को बुलाकर रानी के पास से कोई उसका पहचान का चिह्न लाने को कहा। सेवक ने महारानी को सन्देश सुनाया। तब महारानी ने अपने मन में सोचा कि राजा मुझ पर अनुरक्त है।

मोह के वशीभूत होकर वह कैसे युद्ध करेगा तथा जीतेगा? यदि मैं जीवित नहीं रहूँगी तो वह सरलता से युद्ध करेगा। अत: वीराङ्गना के लिए बलिदान देने का यह अनुकूल अवसर और सौभाग्य है । ऐसा सोचकर हाडीरानी ने सेवक से कहा कि ” थाली लाओ और पहचान का चिन्ह ले जाओ ।” ऐसा कहकर उसने तलवार से अपना शिर काटकर थाली में गिरा दिया। घबराया हुआ सेवक उस थाली को कपड़े से ढककर रत्नसिंह के पास ले गया, जिसे देखकर रत्नसिंहआश्चर्यचकित हो गया तथा उसने अपनी महारानी के बलिदान को समझकर शत्रुओं का विनाश करने का निश्चय किया। इसके बाद रत्नसिंह ने अपनी पत्नी के कटे हुए मुण्ड को गले में लटका कर भीषण युद्ध किया । औरंगजेब की सेना ने इस प्रकार से युद्ध करते हुए रत्नसिंह को देखकर उसे साक्षात् महाकाल मानकर हाहाकार करते हुए युद्ध से पलायन कर दिया।

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 4 वीराङ्गना हाडीरानी

पाठ-परिचय-

[प्रस्तुत पाठ में होडावती की राजकुमारी तथा रावत रत्नसिंह की पत्नी हाडारानी द्वारा देश की रक्षा हेतु दिये गये बलिदान का वर्णन हुआ है। युद्ध के मैदान में जाते समय अपनी नवविवाहिता पत्नी के मोहपाश में बँधे हुए राजा रत्नसिंह ने जब हाडीरानी से अपना कोई पहचान चिह्न देने हेतु कहा तो उसने राजा को युद्ध में एकाग्रचित्त होकर लड़ने के लिए अपना सिर ही काटकर दे दिया। इस प्रकार की वीराङ्गनाओं से यह देश धन्य है।]

पाठ के कठिन-

शब्दार्थ-प्रेषयति (प्रेषणं करोति) = भेजता है। परित्रायस्व (रक्षस्व) = रक्षा करो। परिणीतवान् (विवाहितवान्) = विवाह किया। आरार्तिकम् (निराजनम्) = आरती। अभिज्ञानम् (सूचक चिह्नम्) = निशानी। सर्वदारस्य (प्रमुखस्य) = सरदार का। वाष्पकुलेक्षणः (साश्रुनयन:) = आँसू से पूर्ण नेत्र वाला। कदनम् (मर्दनम्) = संहार। शिरस्थकचान् = (मस्तकस्य केशान्) = सिर के बालों के।

पाठ का हिन्दी-अनुवाद एवं पठितावबोधनम्

(1) चूण्डावतसर्वदारस्य रावतरत्नसिंहस्य विवाहः हाडावती राजकुमार्या सह अभवत्। तस्य विवाहस्य द्वितीये तृतीये वा दिवसे महाराणाराजसिंहस्य सन्देशः आगतः यत् शीघ्रमेव अवरङ्गजेबेन सह युद्ध करणीयम्। इति विज्ञाय रावतरतनसिंहस्य मनः दोलायमानम् अभवत्। एकतः राज्ञीं प्रति अनुरक्तिः अपरतश्च क्षत्रियधर्मः। अन्ततः क्षत्रियधर्मं पालयन् युद्धाय निश्चयः कृतः। राज्ञी अपि स्वपतिं तिलकं कृत्वा रक्षासूत्रं बद्धवा आरार्तिकम् अवतारयत्।

हिन्दी-अनुवाद-चुण्डावत सरदार रावत रत्नसिंह का विवाह हाड़ावती की राजकुमारी के साथ हुआ था। उसके विवाह के दो या तीन दिन बाद ही महाराणा राजसिंह का सन्देश आया कि शीघ्र ही औरंगजेब के साथ युद्ध करना है। यह जानकर रावत रत्नसिंह का मन विचलित हुआ। एक ओर रानी के प्रति अनुरोग (दृढ़ प्रेम) था तो दूसरी ओर क्षत्रिय धर्म। अन्त में क्षत्रिय धर्म का पालन करते हुए उसने युद्ध के लिए निश्चय किया। रानी ने भी अपने पति के तिलक करके और रक्षा-सूत्र बाँधकर आरती की।

♦ पठितावबोधनम्

निर्देशः-उपर्युक्तं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखतप्रश्नाः-
(क) गद्यांशस्य उपयुक्तं शीर्षकं किम्?
(ख) अवरङ्गजेबेन सह युद्धाय कस्य सन्देशः आगतः? पूर्णवाक्येन उत्तरत।
(ग) युद्धस्य सन्देशं श्रुत्वा कस्य मन: दोलायमानम् अभवत्? एकपदेन उत्तरत।
(घ) अन्तत: किं पालयन् युद्धाय निश्चयं कृतः? एकपदेन उत्तरत।
(ङ) विज्ञाय’ इति पदे कः उपसर्ग: कश्च प्रत्यय:?
(च) ‘राजकुमार्या सह’-रेखाङ्कितपदे का विभक्ति:?
उत्तर:
(क) रावतरत्नसिंह हाडावती च।
(ख) अवरङ्गजेबेन सह युद्धाय महाराणाराजसिंहस्य सन्देशः आगतः।
(ग) वितरत्नसिंहस्य।
(घ) क्षत्रियधर्म।
(ङ) ‘वि’ उपसर्गः, ‘ल्यप् प्रत्ययः।
(च) तृतीया विभक्तिः।

(2) शिरसि उष्णीष परिधाय शस्त्राणि गृहीत्वा अश्वमारुह्य रावतरत्नसिंहः युद्धाय प्रयाणम् अकरोत्, किन्तु तस्य मनः प्रियायामेव अनुरक्तः आसीत्। रणक्षेत्रं प्रति गच्छन् सः वारं वारं राजप्रासादे अट्टालिकायां स्थितां राज्ञीं पश्यति स्म। राज्ञी अपि निर्निमेषं तम् अवलोकितवती। किङ्कर्तव्यविमूढं नृपं दृष्ट्वा सा
अपि मनसि व्याकुला आसीत्।

हिन्दी-अनुवाद-सिर पर पगड़ी पहनकर, शस्त्रों को ग्रहण करके और घोड़े पर सवार होकर रावत रत्नसिंह ने युद्ध के लिए प्रस्थान किया, किन्तु उसका मन अपनी प्रियतमा में ही अनुरक्त था। युद्ध के मैदान की ओर जाते समय वह बार-बार राजमहल की अटारी में स्थित रानी को देख रहा था। रानी भी एकटक उसको देख रही थी। किंकर्तव्यविमूढ़ (अपने कर्तव्य से विमुख) राजा को देखकर वह भी मन में व्याकुल थी।

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 4 वीराङ्गना हाडीरानी

♦ पठितावबोधनम्

निर्देश: उपर्युक्तं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखतप्रश्नाः-
(क) गद्यांशस्य उपयुक्तं शीर्षकं किम्?
(ख) रावतरत्नसिंहस्य मन: कस्यामेव अनुरुक्तः आसीत्? पूर्णवाक्येन उत्तरत।
(ग) रणक्षेत्र प्रति गच्छन् नृप: किम् पश्यति स्म? एकपदेन उत्तरत।
(घ) किम् दृष्ट्वा राज्ञी अपि मनसि व्याकुला आसीत्? एकपदेन उत्तरत।
(ङ) ‘परिधाय’ इति पदे कः उपसर्ग:, कश्च प्रत्यय:।
(च) ‘रणक्षेत्र प्रति गच्छन्’–रेखाङ्कितपदे का विभक्ति:
उत्तर:
(क) रावतरत्नसिंह: प्रियानुरक्तः।
(ख) रावतरत्नसिंहस्य मन: स्वस्य प्रियायामेव अनुरक्तः आसीत्।
(ग) राज्ञीम्।
(घ) किङ्कर्त्तव्यविमूढं नृपम्।
(ङ) “परि’ उपसर्गः, ‘ल्यप् प्रत्ययः।
(च) द्वितीया विभक्तिः।

(3)
मोहपाशे आबद्धः सः सेवकम् आहूय प्राह-“प्रासादं गत्वा महाराज्ञीं कथय यत् भवती किमपि अभिज्ञानचिह्न ददातु। यं धारयितवा युद्धे त्वां समीपं मत्वा आनन्देन युद्धं करिष्यामीति” सेवकः महाराज्ञ सन्देशं श्रावितवान्।

महाराज्ञी स्वमनसि अचिन्तयत् यत् चुण्डावतस्य मनः मयि अनुरक्तः अस्ति। मोहवशात् सः सम्यक् युद्धं न करिष्यति तर्हि कथं जेष्यति ? यदि अहं जीविता न भविष्यामि तर्हि सः सुखेन युद्धं करिष्यति। वीराङ्गनायाः कृते एषः अनुकूलः अवसरः सौभाग्यश्च।

हिन्दी-अनुवाद-मोह पाश में बँधे हुए उसने (राजा ने) सेवक को बुलाकर कहा- ”महल में जाकर महारानी से कहो कि आप कोई पहचान का चिह्न दीजिए। जिसको धारण करके युद्ध में तुमको पास में मानकर आनन्द के साथ युद्ध करूंगा।” सेवक ने यह सन्देश महारानी को सुनाया। महारानी ने अपने मन में सोचा कि चुड़ावत का मन मुझमें अनुरक्त है। मोह के कारण वह अच्छी प्रकार से युद्ध नहीं करेगा तो कैसे जीतेगा? यदि मैं जीवित नहीं रहूँगी तो वह सुखपूर्वक (सरलता से) युद्ध करेगा। वीराङ्गना के लिए यह अनुकूल अवसर और सौभाग्य है।

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 4 वीराङ्गना हाडीरानी

♦ पठितावबोधनम्

निर्देशः- उपर्युक्तं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखतप्रश्ना:-
(क) गद्यांशस्य उपयुक्तं शीर्षक किम्?
(ख) राज्ञ: सन्देश कः काम् च श्रावितवान्? पूर्णवाक्येन उत्तरत।
(ग) नृपः कस्मात् सम्यक् युद्धं न करिष्यति? एकपदेन उत्तरत्।
(घ) कस्याः कृते एषः अनुकूल: अवसरः सौभाग्यश्च? एकपदेन उत्तरत।
(ङ) ‘करिष्यामीति’ पदस्य सन्धिविच्छेदं कुरुत्।
(च) “मत्वा’ इति पदे क: प्रत्ययः?
उत्तर:
(क) मोहग्रस्तः रावतरत्नसिंह:।
(ख) राज्ञः सन्देश: सेवकः महाराज्ञीं श्रावितवान्।
(ग) मोहवशात्।
(घ) वीराङ्गनायाः कृते।
(ङ) करिष्यामि + इति।
(च) ‘क्वा’ प्रत्यय:।

(4) इति विचार्य सा सेवकम् आह ”सेवक! स्थालीमानय। अपि च अभिज्ञानचिह्न नय।” इति उक्त्वा। सा खड्गमादाय स्वशिरच्छेदं कृत्वा स्थालीमध्ये अपातयत्। हतप्रभः सेवकः तां स्थाली वस्त्रावृत्तं कृत्वा रत्नसिंहं प्रति नीतवान्।” गृह्णातु महाराज! इदम् अभिज्ञानचिह्नम्’ इति उक्त्वा वाष्पकुलक्षणः सेवकः रोदितुं प्रारभत्।

हिन्दी-अनवाद- ऐसा विचार करके उसने (रानी ने) सेवक से कहा-‘हे सेवक! थाली लाओ, और पहचान का चिह्न ले जाओ।” ऐसा कहकर उसने तलवार लेकर अपने शिर को काटकर थाली के बीच में गिरा दिया। घबराया हुआ सेवक उस थाली को कपड़े से ढककर रत्नसिंह के पास ले गया। “महाराज! इस पहचान के चिह्न को ग्रहण कीजिए,” ऐसा कहकर आँसुओं से पूर्ण नेत्रों वाला सेवक रोने लगा।

♦ पठितावबोधनम्

निर्देशः-उपर्युक्तं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखतप्रश्नाः-
(क) गद्यांशस्य उपयुक्तं शीर्षकं किम्?
(ख) राज्ञी स्थालीमध्ये किम् अपातयत्? पूर्णवाक्येन उत्तरत।
(ग) क: हतप्रभः जातः? एकपदेन उत्तरत।
(घ) सेवक: तां स्थाल कुत्र नीतवान्? एकपदेन उत्तरत।
(ङ) ‘विचार्य’ इति पदे कः उपसर्ग: कश्च प्रत्ययः?
(च) ‘अपातयत्’ इति पदे कः लकार: किञ्च वचनम्?
उत्तर:
(क) अद्भुतम् अभिज्ञानचिह्नम्।
(ख) राज्ञी स्थालीमध्ये स्वशिरच्छेदं कृत्वा अपातयत्।
(ग) सेवक:।
(घ) रत्नसिंहं प्रति।
(ङ) ‘वि’ उपसर्गः, ‘ल्यप् प्रत्ययः।
(च) लङ्ल कारः, एकवचनम्।

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 4 वीराङ्गना हाडीरानी

(5) वस्त्रम् अपावृत्य तं दृष्ट्वा आश्चर्यचकितः रत्नसिंहः-”हा! हाडी! त्वया किं कृतम्। मोहग्रस्तं मां सम्यक्तया बोधितवती। अहं मुण्डमाली भूत्वा साक्षात् महाकाल इवे शत्रूणां कदनं करिष्यामि। आततायिनः एतादृशं बोधं कारयिष्यामि यत् ते सप्तजन्मनि अपि न विस्मरिष्यन्ति। लप्स्यन्ते ते धूर्ततायाः फलम्।’

ततः रावतरत्नसिंहः स्वपत्नयाः मुण्डस्य शिरस्थकचान् भागद्वयं विधाय निजगले धृत्वा युद्धं। कृतवान्। अवरङ्गजेबस्य सेना ईदृशं युद्धं कुर्वन्तं रावतरत्नसिंहं दृष्ट्वा साक्षात् महाकालं मत्वा हाहाकार कुर्वन् पलायनम् अकरोत्।

हिन्दी-अनुवाद-वस्त्र को हटाकर तथा उसे देखकर आश्चर्यचकित रत्नसिंह बोला–”हाय ! हाड़ी! तुमने क्या किया? मोह से ग्रस्त मुझे तुमने ठीक प्रकार से समझा दिया। मैं मुण्डमाली (कटे हुए मस्तक की माला को धारण करने वाला) होकर साक्षात् महाकाल के समान शत्रुओं का संहार करूंगा। आतंक करने वालों को ऐसा ज्ञान कराऊँगा कि वे सात जन्म में भी नहीं भूलेंगे। वे धूर्तता का फल प्राप्त करेंगे।”

उसके बाद रावत रत्नसिंह ने अपनी पत्नी की कटी गर्दन के शिर के बालों को दो भागों में करके उसे अपने गले में धारण करके युद्ध किया। औरंगजेब की सेना ने इस प्रकार से युद्ध करते हुए रावत रत्नसिंह को देखकर उसे साक्षात् महाकाल मानकर हाहाकार करते हुए पलायन कर दिया (भाग गई)।

♦ पठितावबोधनम्।

निर्देशः- उपर्युक्तं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखतप्रश्नाः-
(क) गद्यांशस्य उपयुक्तं शीर्षक किम्?
(ख) रत्नसिंह; किं भूत्वा शत्रूणां कदनं करिष्यति? पूर्णवाक्येने उत्तरत।
(ग) रत्नसिंहः निजगले किं धृत्वा युद्धं कृतवान्? एकपदेन उत्तरत।
(घ) अवरङ्गजेबस्य सेना रत्नसिंह किं मत्वा पलायनम् अकरोत्? एकपदेन उत्तरत।
(ङ) ‘सप्तजन्मनि’ शब्दे का विभक्ति: किं वचनम्?
(च) ‘करिष्यामि’ पदे क; लकार:? किं वचनम्?
उत्तर:
(क) वीराङ्गना हाडीरानी।
(ख) रत्नसिंह: मुण्डमाली भूत्वा शत्रूणां कदनं करिष्यति।
(ग) स्वपत्न्याः मुण्डं।
(घ) महाकालम्।
(ङ) सप्तमी विभक्तिः, एकवचनम्।
(च) लृट्लकारः, एकवचनम्।

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit