RBSE Solutions for Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 17 दम्भ-ज्वरः

Rajasthan Board RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 17 दम्भ-ज्वरः

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 17 पाठ्य-पुस्तकस्य अभ्यास प्रश्नोत्तराणि

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 17 वस्तुनिष्ठप्रश्नाः

प्रश्न 1.
कथानकवल्लीनामकपुस्तकं लिखितमस्ति
(क) कालिदासेन
(ख) दण्डिना
(ग) भवभूतिना
(घ) देवर्षि-कलानाथ शास्त्रिणा।
उत्तराणि:
(घ) देवर्षि-कलानाथ शास्त्रिणा।

प्रश्न 2.
कथायाः उद्गमस्थानमस्ति
(क) भारतवर्षम्
(ख) पाकिस्तान:
(ग) अमेरिका
(घ) नेपालः।
उत्तराणि:
(क) भारतवर्षम्

प्रश्न 3.
विश्वविद्यालये आंग्लभाषा-विभागाध्यक्षः कः?
(क) किशोरः
(ख) शशांकशेखरबनर्जी
(ग) वसन्तः
(घ) देवर्षि-कलानाथ शास्त्री।
उत्तराणि:
(ख) शशांकशेखरबनर्जी

प्रश्न 4.
धूमशकटिः कुत्र आगत्य स्थिता?
(क) विद्यालये
(ख) स्टेशनोपरि
(ग) गृहे
(घ) बसस्थानके
उत्तराणि:
(ख) स्टेशनोपरि

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 17 लघूत्तरात्मकप्रश्नाः

(क) किशोरेण वसन्तेन च स्वकीयं वस्तुजातं कुत्र निधापितम्।
उत्तरम्:
किशोरेण वसन्तेन च स्वकीयं वस्तुजातं प्रथम श्रेण्याः प्रकोष्ठे निधापितम्।

(ख) एकस्यां शायिकायां पूर्वतः एव कः उपविष्टोऽभूत्?
उत्तरम्:
एकस्यां शायिकायां पूर्वतः एवं कश्चन भद्रजनो भारतीयवेशभूषायां, धौतवस्त्रकञ्चुकादि धारयन् उपविष्टोऽभूत्।

(ग) वृद्धः पूर्वतः एव जागरित्वा किं पठन्नभूत्?
उत्तरम्:
वृद्धः पूर्वतः एव जागरित्वा समाचार-पत्रं पठन्नभूत्।

(घ) वृद्धमहाशयस्य नाम किमासीत्?
उत्तरम्:
वृद्ध महाशयस्य नाम शशांकशेखर वन्द्योपाध्यायः आसीत्।

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 17 निबन्धात्मक प्रश्नाः

(क) शायिकायाम् उपविष्टस्य वृद्धस्य विषये वर्णनं कुरुत?
उत्तरम्:
रेलयाने प्रथमश्रेण्याः प्रकोष्ठे एकस्यां शायिकायां एक: वृद्धः सज्जनः भारतीय वेशभूषायां, धौतवस्त्रकञ्चुकादि धारयन् उपविष्टोऽभूत्। सहयात्री द्वे मित्रे वसन्त किशोरश्च तस्य वेशभूषां दृष्ट्वा उपहासं अकुरुताम्। एवं हासं श्रुत्वा सः वृद्धः गंभीरमुद्रया द्वे मित्रे दृष्ट्वा सहज-निश्चिन्त-भावेन शायिकोपरि उपविश्य पूजनस्य, पाठस्य ध्यानस्य वा कांचन क्रियां तूष्णीं निर्द्वन्द्वतया च कर्तुमारभत। सः आस्तिक-कृत्यं शान्तिपूर्वकं समाप्य शयानोऽभूत। प्रात:काले संजाते सः वृद्धः पूर्वतः एव उत्थाय समाचार-पत्रं पठन्नभूत्।

स एकं समाचार-पत्रं तु भारतीय भाषायाः वाचयन्नभूत् किन्त्वपरं समाचार-पत्रं आंग्लभाषायाः अपि तत्सविधेऽभूत्। तस्य नाम शशांकशेखरवन्द्योपाध्याय आसीत्। सः विश्वविद्यालये आंग्लभाषायाः विभागाध्यक्षः आसीत्। केवलं वेशभूषां दृष्ट्वा ये मित्रे तस्य उपहासं अकुरुताम्। तौ इदानीम् एवं ज्ञात्वा स्वमनसि पश्चातापं अनुभवताम् किन्तु वृद्धः सज्जनः गंभीरप्रकृतिः आसीत्। सः तौ किमपि न अवदत्।

(ख) किशोरवसन्ताभ्यां वृद्धस्य कृतस्य उपहासस्ये वर्णनं – कुरुत?
उत्तरम्:
वृद्धमवलोक्य आंग्लभाषायां वसन्तः किशोरं अवदत्-मित्र, अस्यां यात्रायां तु कश्चन पण्डितो भाग्ये सहभागित्वेन लिखितः। आवयोः स्वाच्छन्द्ये व्यवधानं तु भविष्यति एव। तत्पश्चात् प्रकटं तु किशोरेण आंग्लभाषायां वसन्ताय कथितम्-अरे, तिष्ठतु तावत्। उपविशत्वयमत्रैव। उपरि आरोहतो वराकस्यास्य धौतवस्त्रं नीचैः पतिष्यति। एतदुपरि द्वाभ्याम् अपि उन्मुक्तहास्यं विहितम्।

(ग) कथासारं लिखत?
उत्तरम्:
द्वौ मित्रे रेलयानेन यात्रां अकुरुताम्। तौ प्रथमश्रेण्याः प्रकोष्ठे अतिष्ठताम्। ताभ्याम् सह तस्मिन्नैव प्रकोष्ठे एकः वृद्धः सज्जनोऽपि भारतीयवेशभूषायां धौतवस्त्रकञ्चुकादि धारयन् उपविष्टोऽभूत। तदृष्ट्वा यौ अनुभवताम् यत् आवयोः स्वाच्छन्द्ये विघ्नं भविष्यति। तौ वृद्धस्य आंग्लभाषायां उपहासं अकुरुताम् किन्तु वृद्ध तूष्णीं एव अतिष्ठत्। वृद्धः स्व आस्तिकं कृत्यं समाप्य शयानोऽभूत। प्रात:काले तौ पश्यताम् यत् वृद्धः समाचार-पत्रं पठन्नभूत आंग्लभाषायाः समाचार-पत्रं चापि तत्सविधेऽभूत्।

कदाचिदयं आंग्लभाषां तु न जानाति इति शंका अपि तौ उभौ किन्तु सविस्मयं तौ परस्परं स्मितवन्तौ। यदा रेलशकटिः अवरुद्धा तदैव वृद्धस्य स्वागताय कश्चन प्रभावशाली सज्जन आगच्छत तदैव ते मित्रे ज्ञातं भवति यत् अयं वृद्धः तु आंग्लभाषायाः विद्वान प्रसिद्धः प्राध्यापक: च शशांकशेखरवन्द्योपाध्याय अस्ति। एवं ज्ञात्वा तौ पश्चातापं अकुरुताम् किन्तु गंभीरप्रकृतिः वृद्धः सज्जनः तौ किमपि न अकथयत्। तयोः दम्भ-ज्वरः अवशाम्यत्। तूष्णीको तौ विश्रामभवनं प्रति प्रचलितौ।

प्रश्न 4.
अधोलिखितानां गद्यांशानां हिन्दीभाषायामनुवादाः कुरुत –
(क) एकस्यां शायिकायां ………………… भविष्यत्येव।
उत्तरम्:
एक सीट पर पहले से ही कोई सज्जन भारतीय वेशभूषा में धोती-कुर्ता आदि पहनकर देखने में सरल बड़ी आयु के बैठे थे। उन्हें देखकर अंग्रेजी में वसन्त ने किशोर से कहा मित्र इस यात्रा में तो किसी पण्डित के रूप में भाग्य में सहयात्री (साथ में यात्रा करने वाला) लिख दिया गया है। हमारी स्वतन्त्रता में तो व्यवधान होगा ही।

(ख) अरे, तिष्ठतु ……………………………… कर्तुमारभत।
उत्तरम्:
अरे बैठने दो। यह (वृद्ध) यहीं बैठे। ऊपर चढ़ते हुए इस बेचारे की धोती नीचे गिर जायेगी। इस बात पर दोनों जोर से हँसे। इनकी उपहासपूर्ण हँसी सुनकर वृद्ध ने यात्रियों सहित एक बार गंभीर मुद्रा से दोनों मित्रों पर दृष्टि डाली। इसके बाद सहज-निश्चिन्त भाव से उसने सीट पर बैठकर पूजन, पाठ अथवा ध्यान की कुछ क्रियाओं को चुपचाप और द्वन्द्व-रहित होकर करना आरम्भ किया।

(ग) स एकं ……….. स्मितवन्तौ।
उत्तरम्:
वह (वृद्ध) एक समाचार पत्र तो भारतीय भाषा का पढ़ रहा था किन्तु दूसरा समाचार-पत्र अंग्रेजी भाषा का भी उसके पास था। कहीं यह पौराणिक मार्ग का अनुयायी धोती. पहनने वाला पण्डित भी अंग्रेजी भाषा जानता हैं – यह शंका तो उन दोनों को हुई किन्तु आश्चर्य से वे दोनों परस्पर मुस्कुराने लगे।

(घ)तत्र नाम ……………………………………. ताभ्याम्।
उत्तरम्:
वहाँ नाम लिखा था-शशांकशेखर वन्द्योपाध्याय जैसे ही उसने (वसन्त ने) यह नाम किशोर को बताया, उससे किशोर को स्पष्ट रूप से याद आया कि शशांकशेखर बनर्जी नाम के विश्वविद्यालय के विभागाध्यक्ष प्राध्यापक शिक्षाजगत् में प्रसिद्ध थे। खेद है। इन्हें (वृद्ध को) देखकर हमने क्या-क्या सोचा था। कैसे इनका उपहास (मजाक) अंग्रेजी में किया था। केवल वेष और आस्तिकता देखकर ही कैसे यह सामान्य व्यक्ति समझी थी। यह याद करके ही अब वे दोनों शर्म से पैरों के नीचे की भूमि खिसकती हुई के समान अनुभव कर रहे थे।

प्रश्न 5.
अधोलिखितपदानां सन्धिविच्छेदं कृत्वा सन्धेः नामापि लिखत
उत्तरम्:
(क) यथैव = यथा + एव वृद्धि सन्धि।
(ख) भविष्यत्येव = भविष्यति + एव यण् सन्धि।
(ग) अत्रैव = अत्र + एव वृद्धि सन्धि।
(घ) शायिकोपरि = शायिका + उपरि गुण सन्धि।
(ङ) कथयिष्यतीति = कथयिष्यति + इति दीर्घ सन्धि।

प्रश्न 6.
अधोलिखितेषु यथानिर्देशं परिवर्तनं कुरुत –
(क) शायिकायाम् (तृतीया विभक्ति-बहुवचन)
(ख) मनसि (द्वितीया विभक्ति-द्विवचन)
(ग) सहयात्रिणा (तृतीया विभक्ति-द्विवचन)
(घ) नगरम् (पंचमी विभक्ति-एकवचन)
उत्तराणि:
(क) शायिकाभिः,
(ख) मनसी,
(ग) सहयात्रिभ्याम्
(घ) नगरात्।

प्रश्न 7.
अधोलिखित पदेषु धातु-लकार-पुरुष वचनानां निर्देशं कुरुत-
(क) अवदत्
(ख) भविष्यति
(ग) पतिष्यति
(घ) अभूवन्
उत्तराणि:
(क) वद् (धातु) लङ्लकार (भूतकाल) प्रथम पुरुष, एकवचन।
(ख) भू (धातु) लृट्लकार (भविष्य काल) प्रथम पुरुष, एकवचन।
(ग) पत् (धातु) लृट्लकार (भविष्यत् काल) प्रथम पुरुष, एकवचन।
(घ) भू धातु लङ्लकार (सामान्य भूत) प्रथम पुरुष, बहुवचन।

8. रेखांकितपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत –

(क) धूमशकटिः स्टेशनस्योपरि समागत्य स्थिता।
उत्तरम्:
धूमशकटि: कुत्र समागत्य स्थिता?

(ख) यात्रायां तु कश्चन पण्डितो भाग्ये सहयात्रित्वेन लिखितः।
उत्तरम्:
यात्रायां तु क: भाग्ये सह यात्रित्वन लिखितम्।

(ग) स्टेशनस्योपरि शकटिः अवरुद्धा।
उत्तरम्:
स्टेशनस्योपरि किम् अवरुद्धा?

(घ) वृद्धः पूर्वतः एव जागरित्वा समाचार-पत्रं पठन्नभूत्।
उत्तरम्:
वृद्धः पूर्वतः एव जागरित्वा किं पठन्नभूत्।

प्रश्न 9.
अधोलिखित वाक्यैः कथाः क्रम संयोजन कुरुत
(क) जम्बूकः पुनः पुनः द्राक्षाफलानि लब्धुम् उत्पतति तथापि फलानि न प्राप्नोति।
(ख) जम्बूकः अद्य मम द्राक्षाफलानां भोजनं इति चिन्तयति।
(ग) एकत्र स: द्राक्षालतां पश्यति।
(घ) द्राक्षाफलानि अम्लानि इति वदति, अनन्तरं स्वस्थानं गच्छति।
(ङ) एकः जम्बूकः अस्ति।
उत्तरम्:
(क) एकः जम्बूक अस्ति
(ख) जम्बूकः पुनः पुनः द्राक्षाफलानि लब्धुम् उत्पतति तथापि फलानि न प्राप्नोति।
(ग) जम्बूकः ‘अद्य मम द्राक्षाफलानां भोजनम्’ इति चिन्तयति।
(घ) एकत्र सः द्राक्षालतां पश्यति।
(ङ) द्राक्षाफलानि अम्लानि इति वदति, अनन्तरं स्वस्थानं गच्छति।

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 17 अन्य महत्वपूर्ण प्रश्नोत्तराणि

अधोलिखित प्रश्नान् संस्कृतभाषया पूर्णवाक्येन उत्तरत

प्रश्न 1.
कथायाः उद्गमस्थानं किं मन्यते?
उत्तरम्:
कथायाः उद्गमस्थानं भारतवर्षम् मन्यते।

प्रश्न 2.
दम्भ-ज्वरः(लघुकथा)कस्मात् पुस्तकात् सङ्कलितः?
उत्तरम्:
‘दम्भ-ज्वरः’ (लघु कथा) ‘कथानक बल्ली पुस्तकात् सङ्कलितः।

प्रश्न 3.
कथानक बल्लीति कथासंग्रहः केन लिखितः अस्ति?
उत्तरम्:
कथानकबल्लीति कथा-संग्रह देवर्षि कलानाथ शास्त्रिणा रचितः।

प्रश्न 4.
किशोरेण वसन्तेन च स्वकीयं वस्तुजातं कुत्र निधापितम्?
उत्तरम्:
किशोरेण वसन्तेन च स्वकीयं वस्तुजातं प्रथमश्रेण्याः प्रकोष्ठे निधापितम्।

प्रश्न 5.
तस्मिन् प्रकोष्ठे कति शायकाः आसन्?
उत्तरम्:
तस्मिन् प्रकोष्ठे केवलं चतस्रः शायिका: अभवन्।

प्रश्न 6.
वृद्धमवलोक्य वसन्तः किशोरं किम् अवदत?
उत्तरम्:
सोऽवदत्-मित्र! अस्यां यात्रायां तु कश्चन पण्डितो ‘भाग्ये सहभागितेन लिखितः।

प्रश्न 7.
वसन्त किशोरयोः संवादः कस्यां भाषायाम् अभवत्?
उत्तरम्:
वसन्त-किशोरयोः संवादः आंग्लभाषायाम् अभवत्।

प्रश्न 8.
स्टेशने आगतं सज्जनं विलोकनेन किं प्रतीयते स्म?
उत्तरम्:
स्टेशने आगतं सज्जनं विलोकनेन प्रतीयते स्म यत् एषः कस्यचन स्वागताय समागतः।

प्रश्न 9.
तेन सज्जनेन वृद्धं भद्रजनमवलोक्य किम करोत्?
उत्तरम्:
तेन सज्जनेन वृद्धं भद्रजनमवलोक्य प्रकोष्ठे सरभं प्रविश्य तस्य चरणस्पर्शः कृतः।

प्रश्न 10.
वृद्धः भद्रजनः कः आसीत्?
उत्तरम्:
वृद्ध भद्रजनः विश्वविद्यालयीय आंग्लभाषायाः विभागाध्यक्षः प्राध्यापकः शशाङ्क शेखर वन्द्योपाध्याय आसीत्।

स्थूलाक्षरपदानि आधृत्य प्रश्न-निर्माणं कुरुत –

प्रश्न 1.
भारतवर्षे वहवः कथाकाराः सन्ति।
उत्तरम्:
भारतवर्षे वहवः के सन्ति?

प्रश्न 2.
धूमशकटि स्टेशनोपरि समागत्य स्थिता।
उत्तरम्:
धूमशकटिः कुत्र समागत्य स्थिता।

प्रश्न 3.
वराकस्य धौतवस्त्रं नीचैः पतिष्यति।
उत्तरम्:
वराकस्य किं नीचैः पतिष्यति?

प्रश्न 4.
तदैव च रेलशकटिः प्रस्थिता।
उत्तरम्:
तदैव च का प्रस्थिता?

प्रश्न 5.
वृद्ध आस्तिक-कृत्यं समाप्य शयानोऽभूत।
उत्तरम्:
वृद्धः किं समाप्य शयानोऽभूत्?

पाठ परिचय

देवर्षिकलानाथ शास्त्री के द्वारा कथानकवल्ली नामक पुस्तक में दम्भज्वर अत्यन्त लघुकथा लिखी गयी है। कुछ उच्चशिक्षा प्राप्त नवयुवक सज्जन पुरुषों का सम्मान नहीं करते। वे उनका परिहास करते हैं। अतः इस विषय में इस कथा में वर्णन किया गया है।

शब्दार्थ एवं हिन्दी-अनुवाद

1. यथैव धूमशकटि: ……………………………………. साहसमस्य नाभूत्।

शब्दार्था:-यथैव = जैसे ही। धूमशकटिः = रेलगाड़ी। स्वकीयं = अपना। वस्तुजातं = सामान। निधापितम् = रख दिया। केवलं= केवल। चतस्रः = चार। शायिकास्तस्मिन् = सोने की सीट उसमें। अभूवन् = थीं। पूर्वत एव = पहले ही। धौतवस्त्रकञ्चुकादि = धोती-कुर्ता आदि पहने हुए। वार्धक्यासन्नवयाः = बुजुर्ग। उपविष्टोऽभूत = बैठा था। तमवलोक्य = उसे देखकर। सहभागित्वेन = साथी यात्री से। स्वाच्छन्द्ये = स्वतन्त्रता में व्यवधानं तु = व्यवधान, रुकावट तो। सकृत् = एक बार। एनम् = इसके। उपरितनशायिकायाम् = ऊपर की सीट पर। अधस्तनशायिकयोंरुपविश्य = नीचे की दोनों सीटों पर बैठकर। साहसमस्य= इसका साहस। नाभूत् = नहीं हुआ।

हिन्दी-अनुवाद-जैसे ही रेलगाड़ी स्टेशन पर आकर रुकी, किशोर और वसन्त द्वारा प्रथम श्रेणी के कक्ष में अपना सामान रख दिया गया। कक्ष में केवल चार सीटें थीं। एक सीट पर पहले से ही कोई सज्जन भारतीय वस्त्रों धोती-कुर्ता आदि को धारण किये, देखने में सरल, आयु में बुजुर्ग बैठा हुआ था। उसे देखकर अंग्रेजी भाषा में वसन्त ने किशोर से कहा-मित्र इस यात्रा में तो किसी पण्डित ने हमारे भाग्य में सहभागिता (साथ में यात्रा करना) लिख दिया है। हम दोनों की स्वतन्त्रता में व्यवधान तो होगा ही। किशोर के मन में एक बार यह इच्छा उत्पन्न हुई कि यदि इसे ऊपर की सीट पर जाकर सोने के लिए कहा जाये तो वे दोनों (वसन्त और किशोर) खान-पान आदि स्वतन्त्र रूप से कर सकेंगे किन्तु उसकी उम्र देखकर नियम के विरुद्ध कार्य के लिए कहने का साहस इसका (किशोर का) नहीं हुआ।

2. प्रकटं त्वनेन ……………………………………. समाप्य शयानो।

शब्दार्थाः-प्रकटं = दिखाते हुए। त्वनेन = तो किशोर द्वारा। उपविशत्वयमत्रैव = यह (वृद्ध) यहीं बैठे। उपरि आरोहतो = ऊपर चढ़ने पर। वराकस्यास्य = बेचारे इसका। पतिष्यति = गिर जायेगी। एतदुपरि = इस बात पर। द्वाभ्याम् अपि = दोनों मित्रों ने भी। अनयोः = इन दोनों का, वसन्त और किशोर का। औद्धत्यपूर्ण हासं = उद्दण्डता से युक्त हास (हँसना)। श्रुत्वा = सुनकर। मित्रद्वयस्याऽस्योपरि दृष्टिः पातिता = दोनों मित्रों को देखा। कांचन क्रियां = कुछ कर्म को। तूष्णीं निर्द्वन्द्वतया = चुपचाप और द्वन्द्व रहित होकर। रेलशकटिः प्रस्थिती = रेलगाड़ी चलने लगी। शयानोऽभूत = सो गये।

हिन्दी-अनुवाद-स्पष्टतया (दिखाकर) इसने तो (किशोर ने तो) अंग्रेजी में वसन्त के लिए कहा अरे बैठे रहने दो। यह (वृद्ध सज्जन) यहीं बैठे। ऊपर चढ़ने पर बेचारे की धोती नीचे गिर जायेगी। इस पर दोनों उन्मुक्त होकर हँसने लगे। इन दोनों के उद्दण्डतापूर्ण हास्य को सुनकर वृद्ध ने साथ में यात्रा करने वाले इन दो मित्रों के ऊपर एक बार गंभीर नजर डाली। इसके बाद सहज-निश्चिन्त भाव से उसने सीट पर बैठकर पूजन-पाठ अथवा ध्यान की कुछ क्रिया चुपचाप और द्वन्द्व-रहित होकर करना प्रारम्भ किया। उसी समय रेलगाड़ी चलने लगी। वृद्ध तो आस्तिक-कार्य को शान्तिपूर्वक समाप्त कर सो गया।

3. प्रातःकाले संजाते ……………………………………. सज्जनो दृष्टिपथमगात्।

शब्दार्थाः-संजाते = होने पर। किंचिद् विलम्बेन = कुछ देर से। वाचयन्नभूत् = पढ़ रहा था। तत्सविधेऽभूत् = उसके पास था। तयोरभूत = उन दोनों को हुई। स्मितवन्तौ = मुस्कुराये। समायातम् = आ गया। शकटिरवरुद्धी = रेलगाड़ी रुकी। भारवाहकमाकारितवन्तौ = सामान उठाने वाले को बुलाने लगे। तूष्णीकः = शान्त चुप। स्थितोऽभूत् = खड़े थे। वक्ष्यति = ले जायेंगे। सूचिकया = संकेत से, इशारे से। प्रकोष्ठस्य = कक्ष के। दृष्टिपथमगात् = स्टेशन पर आया।

हिन्दी-अनुवाद-प्रात:काल होने पर कुछ देर से जब वसन्त और किशोर जागे उनका सहयात्री वृद्ध पहले से ही जागकर समाचार पत्र पढ़ रहा था। वह एक समाचार पत्र तो भारतीय भाषा में पढ़ रहा था किन्तु दूसरा अंग्रेजी भाषा का भी समाचार पत्र उसके पास था। कहीं यह पुराणपथानुयायी धोती पहनने वाला भी अंग्रेजी भाषा तो नहीं जानता यह शंका तो उन्हें हुई किन्तु दोनों आश्चर्य से परस्पर मुस्कराये। उसी समय उनका गन्तव्य स्थल आ गया। जैसे ही स्टेशन पर रेलगाड़ी रुकी, वे दोनों सामान उठाने वाले को बुलाने लगे। वृद्ध सज्जन तो चुपचाप खड़े थे। लगता है पण्डित महाशय अपना सामान स्वयं उठायेंगे, इस प्रकार इशारे से मजाक की दृष्टि से वसन्त ने वृद्ध को देखा। किन्तु उसी समय उस कक्ष के पास कोई प्रभावशाली आकृति से शोभित सज्जन नजर में आया।

4. तस्य पृष्ठतः भाषायां कृतोऽभूत्। शब्दार्थाः-पृष्ठतः = पीछे। अभूवन् = थे। यात्रावस्तुजातमासीदिति = यात्रा का सामान (नहीं) था इस प्रकार। विलोकनेन = देखने से। प्रतीयते स्म = प्रतीत होता था। यदेते = कि ये। तमेव = उसी। वीक्ष्य = देखकर। सरभं = शीघ्र। बहिर्लम्बमानं = बाहर लगा हुआ। तदिदं नाम = वसन्त द्वारा यह नाम। सुप्रथितोऽभूत् = सुप्रसिद्ध थे। तमिमं दृष्ट्वा = उन्हीं को देखकर। चिन्तितमासीदाभ्याम् = सोचा था हम दोनों ने। अस्योपहासोऽपि = इस वृद्ध महानुभाव का उपहास भी।

हिन्दी-अनुवाद-उसके पीछे कई नौकर भी थे। उनके साथ कुछ भी यात्रा का सामान नहीं था। देखने से लगता था कि ये किसी के स्वागत के लिए आये थे न कि यात्रा के लिए। प्रभावशाली सज्जन द्वारा उन्हीं वृद्ध महाशय को देखकर कक्ष में शीघ्र आकर उनके चरणस्पर्श किये गये। किन्तु वृद्ध महाशय का नाम जानने के लिए अब उसके द्वारा (वसन्त द्वारा) कक्ष के बाहर लगा हुआ आरक्षण पत्र पढ़ा गया। वहाँ नाम लिखा था-शशांकशेखरवन्द्योपाध्याय। जैसे ही इसने नाम किशोर को बताया तो उससे किशोर को याद आया कि शशांक शेखर बनर्जी नामक विश्वविद्यालय के अंग्रेजी विभागाध्यक्ष प्राध्यापक शिक्षा के क्षेत्र में प्रसिद्ध थे। अफसोस है इन्हें देखकर हम दोनों ने क्या-क्या सोचा। कैसे इनका अंग्रेजी में उपहास (मजाक) किया।

5. केवलं वेषं ……………………………………. प्रति प्रचलितौ।

शब्दार्था:-आस्तिकीश्चेष्टाश्च = आस्तिक क्रिया या चेष्टा। जनश्चिन्तितोऽभूदिति = व्यक्ति ने सोचा होगा यह। स्मृत्वा = याद करके। संप्रति = अब। अधस्ताद = नीचे से। अपसरन्तीव = खिसकती-सी। अनुभूती ताभ्याम् = उन दोनों को अनुभव हुआ। किमधुना = अब क्या। वन्द्योपाध्यायस्तावान = गंभीर स्वभाव। कथयिष्यति = कहेंगे। पदस्यापनस्य = नियुक्ति। आधिकारिको दम्भः = अधिकारी होने का गर्व (घमण्ड)। सर्वोऽपि = पूरा भी। अवशाम्यन्निव शाम्यन्निव = उतरने के समान। पण्यशकटिमादाय = किराये का वाहन लेकर।

हिन्दी-अनुवाद केवल वेष और धर्म सम्बन्धी क्रिया को देखकर ही कैसा यह सामान्य व्यक्ति सोचा था यह याद करके ही अब लज्जा (शर्म) से पैरों के नीचे की भूमि खिसकती हुई सी उन दोनों को प्रतीत हुई। किन्तु अब पछताने से क्या? प्राध्यापक वन्द्योपाध्याय तो गंभीर स्वभाव के हैं इसलिए कुछ भी नहीं कहेंगे इस प्रकार वे दोनों सोचने लगे। किन्तु पद पर नियुक्ति होने के पहले ही दिन अधिकारी होने का घमण्ड और सभी प्रकार का ज्वर (मदरूपी बुखार) उतरने जैसा उन दोनों मित्रों को अनुभव हुआ। किराये की गाड़ी लेकर वे दोनों विश्राम भवन की ओर चल दिये।

RBSE Solutions for Class 9 Sanskrit